ते साल 1969 आणि माझं आयआयटीचं तिसरं वर्ष होतं. तेव्हा जगभर  प्रस्थापितांविरुद्ध व्हिएतनाम युद्धविरोधी चळवळ, ब्लॅक पँथर चळवळ आणि या पार्श्र्वभूमीवर भारतातही दलित पँथर वगैरे चळवळी चालू झाल्या होत्या. अर्थातच, या सगळ्यांचा आमच्या आयआयटीतल्या मित्रांवर खूप प्रभाव होता. सत्यजित रे यांचा ‘प्रतिद्वंद्वी’, मृणाल सेन यांचा ‘एक दिन प्रतिदिन’ हे चित्रपट प्रगतिशील म्हणून त्या काळी मला खूप भावले होते. त्याच वेळी ‘क्वेमाडा’ अशा विचित्र नावाचा चित्रपट मुंबईत चर्चगेटजवळच्या एका चित्रपटगृहात लागल्यावर आम्ही तो बघायला लगबगीनं गेलो होतो. मार्लन ब्रँडो याची डाव्या चळवळीसोबत असणारी जवळीक मला माहीत असल्यामुळे तो बघण्याची उत्सुकता होती.

‘क्वेमाडा’ हा शब्द मूळचा पोर्तुगीज भाषेतला आणि त्याचा इंग्रजी भाषेतला अर्थ ‘बर्न’ असा आहे. गिल्लो पाँटेकोर्व्हो या इटालियन दिग्दर्शकाचा हा 1969 मधील सिनेमा. पाँटेकोर्व्हो याचा एकूणच क्रांत्यांविषयीचा आणि उठावांविषयी खूपच सखोल अभ्यास होता. त्याचा ‘बॅटल ऑफ अल्जिअर्स’ हा चित्रपट इतका प्रभावी होता की, पेंटॅगॉननं तो आपल्या स्पेशल फोर्सेसना दाखवला होता. ‘क्वेमाडा’चं कथानक फ्रान्सचा भाग असलेल्या ग्वाडेलोप या कॅरिबियन बेटामधल्या गुलामगिरीविरुद्धच्या फसलेल्या आंदोलनावर बेतलेलं आहे. एन्निओ मॉरिकेन या ‘डॉलर-डॉलर’ सीरिजमधल्या चित्रपटांच्या संगीतानं लोकप्रिय झालेल्या संगीतकाराच्या काही सर्वोत्कृष्ट रचना यात आहेत. या चित्रपटाला 1970 मध्ये इटलीत उत्कृष्ट दिग्दर्शनाचं पारितोषिक मिळालं होतं. या सिनेमातलं ‘क्वेमाडा’ हे पोर्तुगीज वसाहत असलेलं, विपुल प्रमाणात ऊस पिकवणारं एक काल्पनिक बेट आहे. साखरेसाठी उसाला पूर्वीपासून महत्त्व आहे. 19 आणि 20व्या शतकात साखरेची मागणी वाढत गेली आणि उसासाठी अनेक देशांमध्ये स्पर्धा व राजकीय ताणतणाव निर्माण झाले. ऊस पिकवणाऱ्या अनेक देशांत उसामुळे संस्कृती लयाला गेल्या आणि निर्माणही झाल्या. साखर या गोड अन्नघटकाचा इतिहास रक्तरंजित आणि अतिशय कडवट आहे.

या पार्श्वभूीवर ‘क्वेमाडा’मधला ऊस अत्यंत महत्त्वाचा असतो. तिथे पिकणाऱ्या उसापासून साखर बनवून निर्यात करणं, हे जगाच्या अर्थव्यवस्थेसाठी अत्यंत मोठं प्यादं असतं. सिनेमाच्या सुरुवातीच्या काही दृश्यांध्येच काही शतकांपूर्वी पोर्तुगीजांनी स्वत:चं राज्य स्थापन करण्यासाठी सर्व बेटाला आग लावून स्थानिक लोकांना मारून टाकलं आणि मग उसाच्या मळ्यांवर काम करायला आफ्रिकन मजूर आणले, असं आपल्या लक्षात येतं. मोंटाज प्रकारात कॅमेरा वापरून सिनेमॅटोग्राफरनं यात कमाल केलीय. 18 व्या शतकातल्या कॅरिबियन बेटांध्ये ऊसमळ्यांवर बंडाच्या दरम्यान झालेला हिंसाचार, जळणारी शेतं, प्रेतांचा खच, रायफलधारी सैनिक, आगीच्या लवलवत्या ज्वाळा... अशी दृश्यं या चित्रपटात सुरुवातीच्या टायटल्ससोबतच मधून-मधून सिनेमाभर सातत्यानं दिसतात. आता उसाचं प्रचंड उत्पादन करणाऱ्या ‘क्वेमाडा’वर (पोर्तुगीजांना बाजूला सारून) ग्रेट ब्रिटनला आर्थिक सत्ता प्रस्थापित करायची आहे. त्यामुळे तिथल्या पोर्तुगीज सरकारविरुद्ध उठाव करण्यासाठी विल्यम वॉकर या अधिकाऱ्याला ब्रिटिशांतर्फे पाठवलं जातं. वॉकरला आफ्रिकन गुलामांना भडकावून पोर्तुगीज सत्ता नष्ट करून ग्रेट ब्रिटनचे दोस्त असलेल्या गोऱ्या लॅटिफंडिस्ट्‌स लोकांची सत्ता तिथे आणायची आहे.

सिनेमात सुरुवातीला ज्या राष्ट्राध्यक्षाला मारलं जातं, त्याचं प्रेत हातगाडीवरून चढावरून न्यायला वॉकर त्याच्या विधवेला मदत करतो. तिच्याशी संभाषणाचा प्रयत्न करतो. त्यातून त्याला होसे डेलोरेस हा आफ्रिकन गुलाम भेटतो. वॉकर अतिशय शिस्तबद्ध पद्धतीनं होसेला त्याचं काम साध्य करण्यातलं एक प्यादं बनवतो. आधी तो होसेवर त्याच्या बॅग्ज चोरल्याचा आरोप करतो. त्याला ठोसे लगावतो आणि होसेधलं स्फुल्लिंग चेतवण्याचा प्रयत्न करतो. होसेला तो गोऱ्या माणसांच्या शिस्तीची वर्णनं ऐकवतो. या संवादांधून मालक/गुलाम, काळे/गोरे यांच्यातला भेद उत्तमरीतीनं दाखवलाय. होसेला गोऱ्या लोकांसारखं उंची राहण्याचं आणि पोर्तुगीजांपासून स्वातंत्र्य या कल्पनेचं आकर्षण वाटतं. होसेशी वॉकर मैत्रीचं नाटक करतो आणि त्याच्या डोक्यात क्रांतीच्या कल्पना घुसवतो. सुरुवातीला वॉकर तिथल्या बँकेतलं सोनं लुटायला होसेला प्रवृत्त करतो. ते सोनं घेऊन पळून जायचं स्वप्न होसेला दाखवतो. होसे सोनं घेऊन एका आडगावात आश्रय घेतो, तर दुसरीकडे मळ्याच्या मालकांना वॉकर भेटतो. एका मळ्याचा मालक टेडी सँचेझ याला भेटून वॉकर त्याला सांगतो ‘‘तुला जे हवंय तेच इंग्लंडलाही हवंय. ते म्हणजे फ्री ट्रेड.’’ इंग्लंडला आणि सँचेझलाही लोकांचा व संस्कृतीचा कसा विकास साधायचा आहे वगैरे त्याला पढवतो. थोडक्यात, वॉकर त्यांनाही पोर्तुगीज सत्तेपासून स्वातंत्र्याचं आमिष दाखवतो. स्थानिक उसाच्या मळ्यांचे मालक आणि वसाहतवादाचे अत्याचार सहन करणारे होसेसोबतचे काळे गुलाम मजूर या दोन वर्गांत एकी घडवून आणून तो स्वत:चं हित साधू पाहतो. वॉकर सोनं लपवलेल्या ठिकाणी घोडे आणि रायफल्स घेऊन जातो. 

बँक लुटल्याच्या गुन्ह्यासाठी होसेला पकडायला आलेल्या पोर्तुगीज सैनिकांविरुद्ध त्या रायफल्स वापरायला गावकऱ्यांना शिकवतो, तर दुसरीकडे सोनं घेऊन पळून जाण्यापेक्षा राज्यसत्ता उलथवून टाकून नेता बनायचं स्वप्न होसेला दाखवतो. नंतरच्या दृश्यात घोडे आणि पोर्तुगीज सैनिक मरून प्रेतांचा खच पडलेला दिसतो. होसे काळ्या गुलामांचा नेता बनतो. एका समारंभाच्या वेळी झालेल्या गर्दीचा फायदा घेऊन काळे लोक बंड करतात, तर गोरे राजकीय अधिकारी गव्हर्नरचा वध करून एक हंगामी सरकार आणतात. ब्रिटिशांना तिथे आता आपल्या तालावर नाचणारा नेता नेमायचा असतो. आधी होसेचा वापर केलेला असला, तरी आता त्याला बाजूला सारलं जातं. त्याऐवजी सँचेझ राष्ट्राध्यक्ष होतो आणि होसेला फक्त जनरलचं पद दिलं जातं. गुलामगिरी संपली, असं जाहीर केलं जातं; पण नवे कायदे अशा प्रकारे केले जातात की, काळ्या लोकांना आधीपेक्षा भयंकर परिस्थितीत उसाच्या मळ्यांवर काम करावं लागतं. वॉकर या क्रांतीनंतर ‘क्वेमाडा’ सोडून ‘इंडोचायना’ला अशीच एक समस्या सोडवायला निघून जातो. चित्रपटाचा निम्मा भाग इथेच संपतो.

मधल्या काळात होसेनं वॉकरमुळे प्रोत्साहित होऊन ब्रिटनच्या तालावर नाचणाऱ्या राज्यसत्तेविरुद्ध आंदोलन छेडलंय आणि राज्यसत्तेला आता तो धोका बनलाय. (वसाहतवाद्यांनी अधिकार वापरून एक उठाव घडवून आणला आणि नंतर त्या उठाव करणाऱ्या लोकांवर वसाहतवादी आपलं नियंत्रण गमावून बसले, असं अमेरिका आणि तालिबान यांच्याबाबत किंवा इतरही अनेक मध्यपूर्वेतल्या देशांध्ये आजही घडलेलं दिसून येतंच.) वॉकर आता ब्रिटनसाठी काम करत नसून ‘रॉयल शुगर कंपनी’त काम करतोय. ही कंपनी स्वत:चं सैन्य बाळगून आहे आणि ‘क्वेमाडा’मधल्या राजकारणात थेट लुडबुड करतीय. तिथल्या राष्ट्राध्यक्षाला फाशी सुनावण्यापर्यंत त्यांची मजल गेलीय. देशांपेक्षा काही मूठभर कॉर्पोरेट जास्त श्रीमंत असतात आणि देशाला राजकीय व आर्थिक पातळीवर नियंत्रित करत असतात, हे आताच्या जगातलं वास्तव इथे दिसतं. ‘रॉयल शुगर कंपनी’तर्फे वॉकर दहा वर्षांनंतर ‘क्वेमाडा’त परत येतो. या वेळी वॉकरनंच प्रोत्साहन देऊन निर्माण झालेली काळ्या लोकांची चळवळ मोडून काढण्याचं काम वॉकरकडे  दिलेलं असतं. ती चळवळ मोडून काढायला ब्रिटिशांच्या फौजा या बेटावर उतरून सर्व प्रकारची शस्त्रास्त्रं वापरतात. होसे शरण येत नाही, असं लक्षात आल्यावर बेट जाळण्याची आज्ञा वॉकर देतो. त्या कल्पनेला एकानं विरोध केल्यावर वॉकर म्हणतो,‘‘काही वर्षं ही जमीन निरुपयोगी झाली, तरी दहा वर्षार्ंनंतर परत ऊस पिकवण्याजोगी होईल. नंतर शेकडो वर्ष हे बेट ओरबाडता येईलच. हा नफ्याचा मूलमंत्र आहे. एखादा पैसे मिळवतच राहतो आणि तसं करताना एखाद्या वेळी जास्त पैसे मिळवण्यासाठी काही तरी विनाश घडवावा लागतो.’’ ‘क्वेमाडा’मधला निसर्ग उद्‌ध्वस्त केल्यावर असहाय व भुकेल्या गुलामांची पुढची शंभर वर्षंदेखील पिळवणूक करता येईल, असं वॉकरला माहीत असतं.

शेवटी होसेचा पराभव होतो, त्याला पकडलं जातं. आंदोलन मागे घेण्याच्या अटीवर होसेला स्वातंत्र्य देण्याचं आश्र्वासन वॉकर देतो. त्यावर तो म्हणतो,‘‘फ्रीडम इज समथिंग यू टेक फॉर युअरसेल्फ!’’ पण ही मागणी होसे धुडकावतो. त्याला फासावर लटकवलं जातं. त्याच्या फाशीच्या आधीच्या रात्री होसेच्या फाशीचा दोर वळणाऱ्या माणसाला ते काम जमत नसतं, तेव्हा त्या दोराला वॉकर सफाईनं गाठ मारतो आणि ते त्या माणसाला दाखवून ‘हे असं करतात’ असं म्हणतो. फाशीचा दोर आवळून माणसांना मारणं हे युरोपियन लोकांकडून वसाहतीतल्या लोकांकडे आलं, असं दिग्दर्शकाला यात सूचित करायचं आहे. होसेला फाशी होण्याआधीच वॉकर परतायची तयारी करतो. मात्र, वाटेत एक माणूस त्याच्या पोटात सुरा खुपसून होसेच्या मृत्यूचा बदला घेतो. शेवटी क्रांतीच्या कल्पना आत घुसवण्यासाठी काळ्या लोकांना प्यादं करून वॉकर जो बुद्धिबळाचा डाव खेळतो, त्यातलंच एक प्यादं तो स्वत: बनतो... या चित्रपटातली वॉकर ही मध्यवर्ती महत्त्वाची व्यक्तिरेखा वास्तवातल्या विल्यम वॉकर या अमेरिकन फिलबस्टरवर आधारित आहे. वॉकर या अमेरिकन माणसानं निकाराग्वामध्ये एक उठाव घडवून आणला आणि लालसेनं काही काळ तोच राष्ट्राध्यक्ष झाला. मात्र, ‘क्वेमाडा’ सिनेामधल्या वॉकरला सत्ता नको आहे. नीतिमत्ता सोडून फक्त वरिष्ठांचे आदेश पाळणाऱ्या लोकांची मनोवृत्ती इथे दिसते. हिटलरचे सहकारी अशाच आंधळ्या निष्ठेनं ज्यूंची कत्तल करत होते.

‘मी माझ्या आयुष्यातला उत्तम अभिनय क्वेमाडा : बर्न या सिनेमात केल्याचं’ मार्लन ब्रँडोनं आत्मचरित्रात आणि लॅरी किंगला दिलेल्या मुलाखतीत म्हटलंय. तीनच वर्षांनी आलेल्या ‘गॉडफादर’मुळे जरी ब्रँडो अजरामर झाला असला तरी त्याला ‘क्वेमाडा’ हा आपल्या आयुष्यातील सर्वांत महत्त्वाचा सिनेमा वाटला, हे विशेष! चित्रपटातली दुसरी महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे,  होसे डेलोरेसची व्यक्तिरेखा तुसाँ लुव्हेर्चर या 1790 मध्ये फ्रेंच वसाहतीविरुद्ध गुरिला युद्ध लढलेल्या काळ्या गुलामाच्या व्यक्तिरेखेशी मिळती-जुळती आहे. त्याच्या लढ्यानंतर हैतीमध्ये काळ्या लोकांचं राज्य सुरू झालं. ‘क्वेमाडा’मागची राजकीय भूमिका प्रहार करणारी आहे. गुलामांना मुक्त करणं कसं गरजेचं आहे, ते वसाहतवाद्यांना समजावून सांगताना वॉकरला गुलामांचा कळवळा वगैरे नसतो; पण ते आर्थिक फायद्यासाठी चांगलं असतं, असंच तो पटवून देतो. त्या वेळच्या भाषणात बायको विरुद्ध वेश्या अशी तुलना करताना वॉकर म्हणतो- ‘‘बायकोला घर, अन्न, कपडे, औषधपाणी द्यावं लागतं. ती म्हातारी होऊन काम करेनाशी झाली, तरी तिला हे सर्व पुरवावंच लागतं. मात्र, दुसरीकडे पाहिलं तर वेश्येला खायला घालावं लागत नाही, कपडे पुरवावे लागत नाहीत. तुम्हाला तिची गरज असेल, तेव्हाच ती तुमची असते. तेवढ्या कामापुरतेच तिला तासाच्या दराने पैसे द्यावे लागतात. तुम्हाला यातलं काय बरोबर वाटतं?’’ दुसऱ्या देशातली जमीन गरज असेल तेव्हा वापरा; मात्र तिथल्या पर्यावरणाचा, माणसांचा विचार करू नका, असा संदेशच तो सहकाऱ्यांना देत असतो.

‘क्वेमाडा’मध्ये वसाहतवाद्यांनी दुर्बल गरिबांच्या केलेल्या शोषणाचं एक सिनिकल चित्रीकरण दिसतं. त्या काळी ऊस ही कमोडिटी होती, आज उसाची जागा तेलानं घेतलीय. एखाद्या वर्गाची पिळवणूक, साम्राज्यवाद, युद्ध आणि पर्यावरणाची हानी हे भांडवलशाहीतलं अंगभूत फीचर आहे, असं या सिनेमावरून लक्षात येतं. नफ्यासाठी ‘सबकुछ चलता है’ अशा मानसिकतेत वावरणाऱ्या नफेखोर व्यवस्थेुळे आज पर्यावरणाचा नाश ओढवतोय, विकसनशील देशांतले लोक जास्त दरिद्री होत चाललेत आणि या सगळ्यांमुळे पृथ्वीचंच अस्तित्व धोक्यात आलंय. हा चित्रपट बघून जवळपास 44 वर्षं झाली आहेत; पण मी अजून तो सिनेमा आणि त्यातला मार्लन ब्रँडो विसरलो नाहीये. इतकी वर्षं झाली, तरी तो विषय आजही रेलेव्हंट असल्यामुळे माझ्या मनावर कायमचाच कोरलेला आहे.

Tags: अच्युत गोडबोले ऊस एन्निओ मॉरिकेन तुसाँ लुव्हेर्चर होसे डेलोरेस मार्लन ब्रँडो वॉकर क्वेमाडा queimada film cinema Achyut Godbole Usa Ennio Morikena Tussaun Luvrecher Hose Delores Marlon Brando Walker Qumada weeklysadhana Sadhanasaptahik Sadhana विकलीसाधना साधना साधनासाप्ताहिक