पहाटेची मुंबई. कष्टकऱ्यांची. पोटापाण्यासाठी घराबाहेर पडलेल्यांची. आपली मुळं उपटून नव्याने रुजू पाहणाऱ्यांची. स्टेशनवरच्या गर्दीतून वाट काढणाऱ्यांची. त्या गर्दीचाच एक भाग असणाऱ्यांची.

'मुंबई म्हणजे स्वप्ननगरी आहे असं म्हणतात. मला तर ते मोहजाल जास्त वाटतं.'

'गावाकडच्या प्रत्येक घरामधला एक माणूस तरी इथे मुंबईत कामाला आलेला असतो.'

'इतकी वर्षं मुंबईत आहे, पण अजून हे शहर आपलं वाटत नाही. कोणत्याही क्षणी इथून निघून जावं लागेल असं मनात येत राहतं.'

'स्पिरीट ऑफ मुंबई का काय बोलतात ना, ते म्हणजे आमचं जगणंच असतं...'

पायल कपाडियाच्या 'ऑल वुई इमॅजिन अ‍ॅज लाईट' या सिनेमाच्या सुरुवातीला मुंबईविषयी बोलणाऱ्या माणसांना आपण भेटतो. खरं म्हणजे भेटत नाही, ऐकतो. त्यांचे चेहरे या मुंबईच्या गर्दीत महत्त्वाचे नसतातच.

याच गर्दीतल्या तीन बायका. सिस्टर प्रभा (कनी कस्रुती) आणि नर्स अनू (दिव्या प्रभा) केरळातून आलेल्या आणि पार्वती (छाया कदम) गावाकडून आलेली पण आता गेली पंचवीसेक वर्षं इथलीच झालेली, मुंबईकर. तिघींच्या तीन तहऱ्हा. प्रभा शांत, शहाणी. जर्मनीला जाऊन बायकोला विसरून गेलेल्या नवऱ्यापासून मनाने मुक्त न झालेली. नीरस जगणारी. अनू तिच्या बरोब्बर उलट. रोमँटिक. आयुष्य भरभरून जगण्याची आस असलेली. स्वप्नाळू डोळ्यांनी जग पाहणारी. शिआझ (न्हिदू हरून) या तिच्या मुसलमान प्रियकरासोबत तसं जगू पाहणारी. ही प्रभाची रुममेट. पार्वती परिस्थितीने पिचलीये, पण म्हणून तिचा आक्रमकपणा कमी झालेला नाही. मिलमध्ये काम करणाऱ्या नवऱ्याने घराची कोणतीही कागदपत्रं ठेवलेली नसल्यामुळे बेघर होण्याची वेळ तिच्यावर आलीये. ही प्रभाची सखी. तिचं घर तिला मिळावं म्हणून प्रभा प्रयत्न करते. तिला वकिलाकडे घेऊन जाते. घर हक्क परिषदेमध्ये जाऊन घोषणा देते आणि झोपडपट्टीच्या जागेवर बिल्डरने लावलेल्या होर्डिंगवर पार्वतीच्या खांद्याला खांदा लावून दगडही मारते. अनूचा पगार संपून गेल्यामुळे तिच्या वाटणीचं घरभाडं भरते.

एकमेकींमध्ये गुंतलेली ही तीन आयुष्यं. आणि पार्श्वभूमीला मुंबई, रात्रीची मुंबई. चाळीतल्या खोलीच्या खिडकीमधून दिसणाऱ्या उंचच उंच इमारती. त्या घरांमधले झगमगणारे दिवे. एखाद्या स्वप्नात दिसावेत असे.

किंवा मग गणपतीची मिरवणूक. इथेही उंचच उंच मूर्ती. आणि रस्त्यावर ढोलताशांच्या तालात बेभान होऊन वेडेवाकडे नाचणारे मुंबईकर. हे वास्तवातले.

आणि पावसाळ्यातली मुंबई. मुंबईचा पाऊस खास असतो. कधी रिपरिपत राहतो. कधी आडवातिडवा पडतो. आणि मग मुंबईची लाईफलाईन मानली जाणारी लोकल बंद पडते. ठिकठिकाणी पाणी साचतं. मुंबईचं स्पिरिट का काय म्हणतात ते अशा वेळी कामाला येतं. हा पाऊस एक प्रकारचं मळभ आणणाराही असतो आणि रोमान्स करणाऱ्यांसाठी हवाहवासाही. इथे वास्तवही आहे आणि स्वप्नही.

प्रभा, अनू आणि पार्वती या वास्तवाचा भाग आहेत आणि स्वप्नाचाही.

एक दिवस अचानक प्रभासाठी एक पार्सल येतं. एक देखणा राईस कुकर. मेड इन जर्मनी असं लिहिलेला. 'हा नक्की तुझ्या नवऱ्याने पाठवला असणार' अनू म्हणते आणि प्रभाच्या मनात वादळ निर्माण होतं. लग्नानंतर लगेचच आपल्याला सोडून निघून गेलेल्या या पुरुषाला नव्याने संबंध जोडायचे आहेत का? की एखादी गिफ्ट देऊन कायमचं नातं तोडायचं आहे? रात्रीच्या काळोखात तो कुकर आपल्या छातीशी कवटाळणाऱ्या प्रभाच्या मनातलं द्वंद्व आपल्याला जाणवतं.

अनूच्या मनात निराळंच द्वंद्व चालू आहे. आपल्या भविष्याविषयी. तिची आई सतत तिला लग्नासाठी मुलांचे फोटो पाठवतेय. मुसलमान मुलाला आपल्या घरचे कधीही स्वीकारणार नाहीत याची तिला खात्री आहे. आणि तरीही, उद्या घरी कोणी नसणार असं शिआझने सांगितल्यावर बुरखा घालून त्याच्या घरी जायची तयारी दर्शवणारी अनू.

पार्वतीसाठी तर रोजचं जगणं हाच एक संघर्ष आहे. 'गेली चोवीस वर्षं मी इथे राहतेय. शेजाऱ्यापाजाऱ्यांना विचारा हवं तर' एवढाच मुंबईत झोपडं असल्याचा पुरावा तिच्यापाशी आहे. आपल्याला घर मिळणार नाही याची खात्री पटते आणि पार्वती बाडबिस्तरा गुंडाळून गावी जायचं ठरवते. तिला बस्तान बसवायला मदत म्हणून प्रभा आणि अनूही तिच्याबरोबर निघतात.

गजबजलेल्या मुंबईपासून दूर. समुद्राच्या सहवासात. मुंबईतला समुद्र आपल्याला सिनेमात दिसत नाही, पण हा गावाकडचा किनारा, तिथली गाज मात्र हवीहवीशी वाटते. मुंबईत मानसिक किंवा आर्थिक किंवा इतर कुठलंच स्थैर्य न मिळालेल्या या तीन बायकांनाही इथे आपलं असं काहीतरी सापडतं. पार्वतीसाठी तर घरच, पण प्रभा आणि अनूलाही इथे मोकळा श्वास घेता येतो. अनूबरोबर शिआझही तिथे आलेला असल्यामुळे तिचं खूश होणं स्वाभाविक असतं. प्रभाला मात्र मुक्त होणं म्हणजे काय याची प्रचिती येते. काळोखामध्ये लुकलुकणारे इथले दिवे मुंबईएवढे झगमगाटी नसतात, पण आश्वासक निश्चितच वाटतात. निदान या तिघींना तरी.

पायल कपाडियाचा हा पहिलाच सिनेमा एक अशक्य सुंदर अनुभव देऊन जातो. छोट्या छोट्या घटनांमधून हसवून जातो. आणि कधीमधी घशात आवंढाही आणतो. कुकर मिळाल्यानंतर अस्वस्थ झालेल्या प्रभाला पार्वती म्हणते, 'आता तुझा नवरा माझ्यासमोर आला तर मी काय करेन माहितीये? त्याच्या एक कानाखाली वाजवेन!' आपल्याही मनात त्या वेळी नेमका हाच विचार आलेला असतो.

पार्वतीच्या बॅगेतून निघालेल्या झिरमिळ्या पाहून अनू म्हणते, 'हिने तर आपल्याला सगळा कचरा उचलून आणायला लावलंय.' पुढचं सामान असतं हॉस्पिटलमधल्या उपकरणांचं. यावर अनूचा प्रश्न असतो, 'इथे ऑपरेशन करायचा विचार आहे की काय हिचा ?' आणि मग सापडते एक बाटली.

'हे खराब नाही ना झालंय?' अनू पार्वतीला विचारते. पार्वती बाटली थेट तोंडाला लावते आणि म्हणते, 'नाही, मस्त आहे.'

मग प्रभाला एक घोट प्यायचा आग्रह होतो.

अनूला आग्रह करायची गरजच नसते.

किंचित दारू पोटात गेल्यावर अनू आणि पार्वती दिल खोल के जो नाच करतात, तो पाहून आपणही खूश होऊन जातो. पण त्याहीपेक्षा मनाला भिडतो तो या दोघींकडे पाहणारा प्रभाचा चेहरा. आपण असं मनसोक्त नाचू शकत नाही याची जाणीव असणारा चेहरा. पण असं नाचणं किती मस्त असेल असंही सुचवणारा. प्रभाची व्यक्तिरेखा कनी कसुतीने अक्षरशः जिवंत केलीये.

या तिघींनीही अप्रतिम काम केलंय. अनूचा अवखळपणा, प्रेमात आकंठ बुडणं दिव्या प्रभाच्या देहबोलीतून जाणवतं. आणि छाया कदमची पार्वतीही खास. विशेषतः वाक्य संपल्यावर तिचं ते 'ऐसे' म्हणणं. मराठीमध्ये, 'असं' म्हणायचं तसंच.

आणि काळोखाचा उजेडाचा दिव्यांचा केलेला वापर. मधूनच डॉक्युमेंटरीचा स्पर्श असणारी दृष्यं. संगीत. छोट्या छोट्या व्यक्तिरेखा. सगळंच कसं जुळून आल्यासारखं. एक परिपूर्ण अनुभव देणारं. क्वचित हा सिनेमा परदेशी प्रेक्षकांसाठी अधिक आहे का असा विचार मनात येतो, नाही असं नाही, पण म्हणून त्याची परिणामकारकता कुठे कमी होत नाही.

पायल कपाडियाच्या या पहिल्याच सिनेमाने आंतरराष्ट्रीय पातळीवर आपला ठसा उमटवला, यात नवल काहीच नाही. 'कान' सारख्या सर्वात मोठ्या चित्रपटमहोत्सवात 2024 मध्ये थेट ग्रां प्रि पटकावून 'ऑल वुई इमॅजिन अ‍ॅज लाईट'ने इतिहास घडवला. हा पुरस्कार मिळवणारी ती पहिली भारतीय दिग्दर्शक ठरली. आणि मग विविध महोत्सवांमध्ये या सिनेमावर कौतुकाचा वर्षाव झाला. 'गॉथम इंडिपेंडंट फिल्म अवॉर्ड फॉर बेस्ट इंटरनॅशनल फिचर'चा सन्मान मिळाला. आणि अगदी हल्लीच 'न्यूयॉर्क फिल्म क्रिटिक्स सर्कल अवॉर्ड फॉर बेस्ट इंटरनॅशनल फिल्म' म्हणूनही हा सिनेमा नावाजला गेला.

एफटीआयआयच्या ज्या विद्यार्थिनीवर शिस्तभंगाची कारवाई केली गेली होती, त्याच पायल कपाडियाने भारताला आंतरराष्ट्रीय पातळीवर एवढे सन्मान मिळवून देणं हे आपल्या व्यवस्थेविषयी नेमकं काय सांगतं?

–

'मी टू'ची चळवळ वाऱ्यासारखी जगभर पसरण्याच्या आधीची गोष्ट. नेमकं सांगायचं तर 1999-2000 मधली. स्पेनमधल्या मद्रिदजवळच्या पॉनफेरादा या तुलनेने छोट्या शहरातली. नेव्हेन्का फर्नांडेझ नावाच्या मुलीने शहराच्या सर्वशक्तिमान महापौरावर, इस्माएल अल्वारेझवर, लैंगिक शोषणाचा आरोप करून त्याला थेट कोर्टात खेचलं त्याची.

आणि त्याला दोषी ठरवण्यात तिला यश मिळालं त्याचीही.

ही अगदी खरीखुरी गोष्ट आहे. आपल्या नजीकच्या भूतकाळातली.

पण इकियार बोयाइन ही स्पॅनिश दिग्दर्शिका केवळ एका लढणाऱ्या बाईची गोष्ट सांगत नाही. ही गोष्ट सांगता सांगता लैंगिक शोषणाला असलेले कंगोरे समोर आणते. न्यायालयामध्ये होणाऱ्या प्रश्नोत्तरांमधून समाजाचा, केवळ पुरुषांचाच नव्हे तर बायकांचाही, दृष्टीकोन कसा असतो याची झलक दाखवते. भ्रष्टाचाराने पोखरलेल्या समाजाचं दर्शन घडवते. त्यामुळे आत्मविश्वासानं आयुष्याला सामोरं जाणाऱ्या नेव्हेन्काचं आयुष्य कसं टप्याटप्प्याने उद्ध्वस्त होत जातं, हे अतिशय ताकदीने आपल्यासमोर येतं. आपल्याला अस्वस्थ करतं.

नेव्हेन्का फर्नांडेझने अर्थशास्त्रात पदवी मिळवल्यानंतर ऑडिटिंगमध्ये मास्टर्स केलंय. 1999 च्या महानगरपालिकेच्या निवडणुकीच्या थोडं आधी पॉनफेरादामध्ये सत्ताधारी असलेल्या पॉप्युलर पार्टीमध्ये काम करण्याची ऑफर तिला मिळते आणि काहीतरी नवीन करण्याची संधी म्हणून ती होकार देते. सुरुवातीचे काही दिवस उत्तम जातात. इस्माएल अल्वारेझच्या नेतृत्त्वाखाली नेव्हेन्काचं काम सुरू होतं. आपल्यापेक्षा अर्ध्या वयाच्या नेव्हेन्कावर अल्वारेझ भाळतो. कोणताही अनुभव नसताना तिला महत्त्वाचं खातं देतो. तिच्यावर हक्क गाजवू लागतो. लाडाने तिला 'क्वेन्का' अशी हाक मारू लागतो. आणि एके दिवशी 'माझं तुझ्यावर प्रेम आहे' असंही सांगतो.

अल्वारेझविषयी आपल्याला नेमकं काय वाटतंय हे नेव्हेन्काला कळत नसतं. तिला तो आवडत असतो, पण ते प्रेम आहे का याची खात्री नसते. अल्वारेझला मात्र आता घाई झालेली असते. आवडणं म्हणजेच प्रेम असं म्हणून तो तिच्या फ्लॅटवर येतो. त्याला नेमकं नाही कसं म्हणायचं नेव्हेन्काला कळत नाही. ती त्याचं ऐकत जाते.

आणि एके दिवशी त्याला नकार देते.

मग सुरू होतो नेव्हेन्काच्या आयुष्यातला भयावह काळ.

अल्वारेझला नकार माहीत नसतो. मग तो पचवणं तर दूरचीच गोष्ट. तो कधी नेव्हेन्काला धमकावतो, कधी माफी मागतो, कधी प्रेमाने बोलतो. थोडक्यात तिला सतत मॅन्युप्युलेट करत राहतो. भेदरलेली नेव्हेन्का हळूहळू निराशेच्या गर्तेत जाऊ लागते. फोनवर त्याचा आवाज ऐकला तरी थरथरू लागते.

अखेर सगळा धीर एकवटून मार्च 2001 मध्ये ती न्यायालयात अल्कारेझविरूद्ध लैंगिक शोषणाची तक्रार करून दाद मागते. तोवर स्पेनमध्ये कोणत्याही राजकारण्याच्या विरोधात असा गुन्हा दाखल झालेला नसल्यामुळे सगळीकडे खळबळ उडते.

हा खटला अर्थातच एकतर्फी दिसतो. अल्कारेझची ताकद एवढी की, त्याच्याबरोबर काम करणाऱ्या इतर स्त्रियाही नेव्हेन्काच्या बाजूने उभं राहायला मागत नाहीत. सर्वसामान्य नागरिकही, यात पुरुष आहेत तशाच महिलाही आहेत, नेव्हेन्काच्या या कृतीवर प्रश्नचिन्ह उभं करतात. न्यायालयामध्ये वकील नाही नाही ते प्रश्न विचारतात.

हॉटेलच्या रूममध्ये तू त्याच्याबरोबर एकटी राहिलीसच का?

तो तुझ्यावर जबरदस्ती करत असताना तू निघून का

नाही गेलीस?

इतके दिवस तू गप्प का बसलीस?

तू त्याच्याबरोबर मर्जीने झोपली नव्हतीस का?

हे प्रश्न ऐकताना आपल्या लक्षात येतं की, लैंगिक शोषणाच्या विरोधात आवाज उठवणाऱ्या अनेक बायकांना हे आणि असेच प्रश्न केले जातात. एखाद्या सत्तेच्या स्थानी असलेल्या पुरुषाला नाही म्हणणं सोपं जात नसणार, असा विचारच कुणाच्या मनात येत नाही का? आणि सगळ्यात महत्त्वाचं म्हणजे, राजीखुशीने एखाद्या पुरुषाबरोबर जाणाऱ्या बाईला नंतर नकार देण्याचा अधिकार नाही का?

नेव्हेन्का फर्नांडेझच्या या प्रकरणावर डॉक्युमेंटरी झालेली आहे, त्यावर पुस्तक लिहिलं गेलंय. त्यामुळे इकियार बोयाइन या स्पॅनिश दिग्दर्शिकेने निवडलेला हा विषय प्रेक्षकांसाठी नवीन नव्हता. बोयाइनच्या म्हणण्यानुसार, 'नेव्हेन्काचा प्रवास प्रेक्षकांनी तिच्याबरोबर करावा असं आम्हाला वाटत होतं. तेवढंच नाही, तर हा प्रवास त्यांनी तिच्याबरोबर जगावा असं वाटत होतं. फिक्शनद्वारे आम्ही ते करू शकलो.' आणि खरोखरच बोयाइनने लैंगिक शोषणामधली भीती, दडपण, पॉवर प्ले इतक्या भेदकपणे दाखवलं आहे की अंगावर काटा येतो.

सिनेमात एक प्रसंग आहे. अल्वारेझ खोटं सांगून नेव्हेन्काला बाहेरगावी घेऊन जातो. हॉटेलमध्ये एकच खोली उपलब्ध आहे असं सांगतो. दोन वेगवेगळे बेड्स आहेत. त्याच्याकडे पाठ करून झोपलेल्या नेव्हेन्कावर कॅमेरा आहे. तिच्या चेहऱ्यावर दडपण आहे, भीती आहे. डोळे मिटून झोपल्यासारखं दाखवत असली तरी आपल्यापुढे आता काय वाढून ठेवलंय याची जाणीव आहे. आणि तसंच घडतं. बाथरूममधून बाहेर आलेला अल्वारेझ तिच्या बाजूला येतो. कॅमेऱ्यामध्ये आता तिच्या पाठीमागे आलेला तोही आहे. त्याची वासना तो भागवतो. आणि ती गोठल्यासारखी तशीच पडून राहते. त्या क्षणी ही मुलगी नाही इथून पळून जाऊ शकत, इतकी दहशत या माणसाची आहे हे आपल्याला तिच्या चेहऱ्यावरूनही लक्षात येतं आणि आपण जबरदस्ती करू शकतो या त्याला असलेल्या आत्मविश्वासामधूनही.

न्यायालयात नेव्हेन्का हेच सांगते. 'तो माझ्या बाजूला होता आणि मी हलूच शकत नव्हते.’ न्यायालयामधला आणखी एक प्रसंग खूप काळ लक्षात राहतो. अल्कारेझ कोर्टात खुर्चीवर बसलेला आहे आणि नेव्हेन्का येते. मनात चलबिचल आहे. ती चालत येताना अल्कारेझकडे पाहते. त्याची मान जमिनीच्या दिशेने आहे. आणि नेव्हेन्काचा चेहरा बदलतो. 'माझ्या नजरेला नजर देण्याची हिंमत नाही झाली त्याला', ती आपल्या वकिलाला सांगते. त्या एका क्षणाने तिला लढण्यासाठी बळ मिळतं.

नेव्हेन्का लढाई जिंकते. डिग्निटीसाठी आपण हे सगळं केलं असं सांगते. आणि बाहेर पडते.

इथे सिनेमा संपतो.
आणि पडद्यावर वाक्य येतं -

अल्कारेझला शिक्षा झाली. ती भोगून तो बाहेर आला. पुन्हा निवडणूक लढला आणि जिंकून आला.

नेव्हेन्काला या प्रकरणानंतर कोणीही नोकरी द्यायला तयार होईना. अखेर आपल्या प्रियकराबरोबर ती देश सोडून गेली. आता ते दोघे आपल्या मुलांबरोबर दुसऱ्या देशात राहताहेत.

हे असं जगातल्या कुठल्याही देशामध्ये घडू शकतं. आपल्या व्यवस्थेविषयी हे तरी नेमकं काय सांगतं?

–

एक फिक्शन, दुसरं वास्तवावर आधारित फिक्शन आणि तिसरा सिनेमा केवळ वास्तव.

चीनच्या 'मिस्ट्रेस डिस्पेलर' या सिनेमाच्या, नव्हे डॉक्युमेंटरीच्या नावावरूनच उत्सुकता निर्माण झालेली होती. एलिझाबेथ लो या हाँगकाँग स्थित दिग्दर्शिकेने या डॉक्युमेंटरीची निर्मितीही केलेली आहे आणि छायाचित्रणही. मुळात, नवऱ्याच्या मैत्रिणीला त्याच्या आयुष्यातून दूर करण्यासाठी एखादी एजन्सी असावी ही कल्पनाच विचित्र वाटते. पण अलीकडे चीनमध्ये अशा प्रकारच्या एजन्सीज मोठ्या प्रमाणावर सुरू झालेल्या आहेत. मग असं एखादं जोडपं मिळवावं, त्यांचं आयुष्य डॉक्युमेंट करावं ही कल्पना त्याहूनही विचित्र म्हणायला हवी. पण एलिझाबेथ लोच्या डोक्यात ही कल्पना आली आणि तिने ती प्रत्यक्षातही उतरवली.

या डॉक्युमेंटरीमधली सगळी पात्रं खरी आहेत, आपलं वागणं बोलणं चित्रित होणार आहे याची त्यांना कल्पना दिलेली होती, त्यांची संमती घेतलेली होती आणि यातला एकही शब्द लिहून दिलेला नाही ही माहिती डॉक्युमेंटरी सुरू होण्यापूर्वीच आपल्याला सांगितली जाते.

पहिल्या फ्रेममध्ये आपल्याला दिसते ली. केस कापून घेणाऱ्या या मध्यमवयीन बाईच्या चेहऱ्यावर दुःख आहे आणि डोळ्यांतून पाणी ओघळतंय. एक नवीन हेअरकट ती करून घेतेय खरा, पण त्याचा फार परिणाम होणार नाहीये याची जाणीव तिलाही आहे.

ली आपल्या घरी येते. कामावरून आलेल्या नवऱ्याला आपला नवीन लूक लक्षात आलेला नाहीये, त्याला त्यात रसच नाहीये हे तिच्या लक्षात येतं आणि पुन्हा तिचं दुःख उफाळून येतं.

आता आपल्या भावाबरोबर ती एका एजन्सीमध्ये आलीये. तिथली मुलगी तिला नियम समजावून सांगतेय. या मुलीचं म्हणणं आहे, नवऱ्याच्या आयुष्यात प्रेयसी आल्यामुळे निर्माण झालेला प्रॉब्लेम घेऊन माझ्याकडे एखादी बाई आली तर मी तिला उपाय सांगू शकते.

मग सुरू होतं प्रत्यक्ष काम.

ही जी मिस्ट्रेस डिस्पेलर आहे ती नवऱ्याच्या नकळत त्याच्या आयुष्यामध्ये प्रवेश करते. बायकोच्या भावाची मैत्रीण असल्याचं सांगते. मग एक दिवस त्यांच्या घरी येते. 'तू दारू पिऊन आलास आणि झोपेत सतत एक नाव घेत होतास, पण तुझी बायको सांगते की ते नाव तिचं नव्हतं', असं सांगते. थोडक्यात, आपल्या प्रकरणाविषयी बायकोला कळलेलं आहे हे त्याच्या कानावर घालते.

मग बायकोला आपण नवऱ्याला काय सांगितलं याची माहिती देते. तिने आता कसं वागायचं तेही पढवते.

'पण त्याला हे लग्न टिकवायचंय का?' या बायकोच्या प्रश्नावर तिचं उत्तर असतं, 'मी आशावादी आहे. पण आधी मला त्या मैत्रिणीला भेटू दे, मग मी तुला नक्की काय ते सांगू शकेन.'

आता, नवऱ्याची बहीण असल्याचं सांगून ही डिस्पेलर मैत्रिणीलाही भेटते. एखादी मुलगी अशी लग्न झालेल्या पुरुषाच्या प्रेमात पडते तेव्हा आपल्याला परिपूर्ण प्रेम मिळवण्याचा अधिकार नाही, असं तिला वाटत असतं. आपल्यात काहीतरी कमतरता आहे असं तिला वाटत असतं. वगैरे वगैरे सांगून ती तिच्या मनात शिरते. तिला बोलतं करते.

डॉक्युमेंटरीचा शेवट काय असणार हे नावावरूनच आपल्याला कळलेलं असतं. सुरुवातीला बायको केस कापून घेताना आपल्याला दिसते. शेवटाकडे येताना प्रेयसी दिसते. सुरुवात बायकोच्या दुःखी चेहऱ्याने होते, शेवटाकडे प्रेयसीच्या. शेवट मात्र नवरा आणि बायकोवर होतो. एक संसार टिकतो. नवऱ्याच्या आयुष्यातून प्रेयसीला काढून टाकण्याच्या आपल्या कामात मिस्ट्रेस डिस्पेलर यशस्वी होते.

ही डॉक्युमेंटरी एक प्रश्न सोडवते, पण अनेक प्रश्न निर्माण करते.

एक बायको, एक नवरा आणि एक प्रेयसी या त्रिकोणामध्ये असं तिसऱ्या परक्याने हस्तक्षेप करणं योग्य आहे का? त्यासाठी बायकोकडून कॉन्ट्रॅक्ट घेऊन इतर दोघांना मॅन्युप्युलेट करणं अयोग्य नाही का? लग्न हे एक पवित्र बंधन आहे, असं इथे गृहीत धरलेलं आहे. काय वाट्टेल ते झालं तरी लग्न टिकवणं महत्त्वाचं आहे. खरंच तसं मानायचं आहे का?

मात्र एक मान्य करायलाच हवं. इथे, निदान या डॉक्युमेंटरीमध्ये प्रेयसी कुठे खलनायिका बनलेली नाही. खरं तर, या त्रिकोणामध्ये सर्वात अधिक भोगावं लागणारी प्रेयसीच आहे, कारण तिचं भविष्य अधांतरी आहे. ज्याची शाश्वती नाही अशा नात्यामध्ये ती आहे. मात्र एका दृष्यात, बायको आणि प्रेयसी भेटतात तेव्हा बायको तिला म्हणते, 'मी सभ्य आहे म्हणून, पण आता या क्षणी तुझ्या चेहऱ्यावर हे सूप फेकून मारावं असं मला वाटतंय.'

यातलं काहीही स्क्रिप्टेड नाही, हे सगळं घडत असताना कॅमेरा आपल्याला चित्रित करतोय याची जाणीव सर्व व्यक्तिरेखांना आहे, यावर विश्वास ठेवणं कठीण जावं इतकी सहजता संपूर्ण डॉक्युमेंटरी पाहताना जाणवते. आणि मग दिग्दर्शिकेने त्यासाठी किती प्रचंड मेहनत घेतेली असेल, या सर्वांचा विश्वास संपादन करण्यासाठी किती प्रयत्न केले असतील हे लक्षात येतं.

एखाद्या समाजात अशा विचित्र व्यवसायाची गरज निर्माण व्हावी, हे तरी आपल्या व्यवस्थेविषयी नेमकं काय भाष्य करतं?

(28 डिसेंबरच्या अंकात इफी वरील दुसरा लेख प्रसिद्ध होईल.)

Tags: weeklysadhana Sadhanasaptahik Sadhana विकलीसाधना साधना साधनासाप्ताहिक